1-ci yazı

Təbiət geniş anlayışdır. Burada təbiətə coğrafi cəhətdən yox, onun əfsanələrdə bədiiləşmiş obrazları baxımından yanaşılır. M.Cəfərlinin yazdığı kimi, folklor materialları üzərində aparılmış uzunmüddətli müşahidələr göstərir ki, o, xalqın həyatı ilə hərtərəfli şəkildə bağlıdır. Folklorda təsvir olunmuş dünya gerçəkliyin birtərəfli təsviri deyil. Folklor obrazı varlığın bütöv obrazıdır. Gerçəkliklə onun arasında olan başlıca fərq ondan ibarətdir ki, folklorda təsvir olunmuş dünya gerçəkliyin real fiziki təsviri yox, onun bədii inikasıdır. Ancaq həmin inikasın əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, o, gerçəkliyi bütün tərəfləri, o cümlədən məkani-coğrafi özəllikləri baxımından da təsvir edir.
Əfsanələrdə də təbiət obrazlarının araşdırılması təbiətin özünün deyil, onun bədii inikasının araşdırılmasıdır. Bu baxımdan hesab edirik ki, əfsanələrdəki təbiət obrazlarını mifik yaradılış konsepsiyası baxımından üç qisimdə araşdırmaq məqsədəuyğundur:
a) Relyefin yaradılışı: buraya dağ, qaya, dərə və s. yaradılışı ilə bağlı əfsanələrin tədqiqi aiddir.
b) Hidroaləmin yaradılışı: buraya bulaq, çay, dəniz və s. yaradılışı kimi su ilə bağlı əfsanələrin tədqiqi aiddir.
c) Bitkilər aləminin yaradılışı.
Relyef dedikdə yer səthinə aid obyektlər nəzərdə tutulur. Bu, əsasən, dağ, dərə, təpə, qaya, düzən və sairədir. Folklorda bu obrazlar sadəcə təbiət ünsürlərinin bədii inikası deyil. M.Cəfərliyə görə, burada daha dərin məsələ var. Folklorda məkanla, çoğrafi obyektlərlə bağlı təsəvvürlər milli şüura aid olan məsələdir. O yazır ki, məkani-coğrafi şüur, adından da göründüyü kimi, coğrafiya, coğrafi ərazilər və coğrafi sərhədlərlə bağlı bir anlayışdır. Coğrafi şüur hər şeydən əvvəl vətəndaşlıq şüurudur.
Azərbaycan əfsanələrində relyef obrazları da mifik yaradılış konsepsiyası ilə bağlıdır. Bunların içərisində əsas yeri dağ tutur. Bunun səbəbini mifik düşüncə ilə izah edən R.Qafarlı göstərir ki, türkün tapındığı ilkin təbiət varlıqlarından biri dağdır. Göy Tanrısına yaxınlığına görə ulu əcdadın təsəvvüründə dağ kultlaşdırılıb, insanları yaradana bağlayan əsas vasitə sayılıb. Müəllifin fikirlərindən göründüyü kimi: Dağ – mifik düşüncə obyektidir; Dağ – mifik düşüncədə tanrı ilə insan arasında əlaqə yaradan vasitədir. Öz tanrısı ilə ünsiyyətə girmək istəyən insanın dağa qalxması onun tanrıya məkan baxımından yaxınlaşması deməkdir. Bu halda dağ tanrının göylərdə olan məkanına qalxan yoldur.
V.Toporov yazır ki, dağın mifoloji funksiyaları fərqlidir. Dağ dünya ağacının transformasiyasının ən geniş yayılmış variantı kimi çıxış edir. Dağ daha çox dünya obrazı, kosmik quruluşun bütün əsas element və ölçülərinin inikas olunduğu kainat modeli kimi qavranılır. Mifologiyada dağ insan kimi canlı varlıqdır. İnsanın dağa belə münasibəti adlardan görünür. Ə.Tanrıverdi yazır ki, müasir Azərbaycan, o cümlədən türk xalqları onomastikasında dağ adları və dağ anlayışı ifadə edən sözlər əsasında yaranmış şəxs adları üstün mövqedə görünür: Altay, Dağbəy, Dağbəyi, Dağxan, Qafqaz, Qoşqar, Himalay, Elbrus....
Azərbaycan folklorunda dağ kultunun izlərini araşdırmış R.Əlizadə belə bir nəticəyə gəlir ki, dağa pərəstiş, onun kultlaşdırılması Azərbaycan folklorunda özünün geniş izlərini saxlayıb. Dağ ilkin mifoloji düşüncədə kosmoqonik stixiya (yaradılış başlanğıcı) olub. Onun kosmoqonik prosesin əsas obrazlarından birini təşkil etməsi folklorda geniş obrazlar silsiləsində təmsil olmasını təmin edib. Dağ kultunu təmsil edən obrazların araşdırılması göstərdi ki, dağ obrazı animistik görüşlərlə birləşib və folklorumuzda dağ ruhunun müxtəlif obrazları yaranıb. Bu cəhətdən dağ ruhunu cansız predmetlərdə, digər tərəfdən təbiətin canlı varlıqlarında, o cümlədən insanda təcəssüm olunmuş statuslarda aşkarlamaq mümkündür.
R.Əlizadənin qənaəti dağla bağlı əfsanələrdə türk yaradılış mifinin tədqiqinin üzərinə işıq saçır. Müəllifin fikrində bizim üçün mövzumuz baxımından əsas olan məqam “dağın ilkin mifoloji düşüncədə kosmoqonik stixiya (yaradılış başlanğıcı) olması” haqqındakı qənaətdir. Bu nöqtə bizim üçün əsasdır və dağ obrazının araşdırılmasından ötrü geniş meydan verir. Belə ki, müəllifə görə, dağ kultunun folklordakı (o cümlədən əfsanələrdəki – E.Q.) qabarıq səciyyəvi keyfiyyəti geniş yayılması və müxtəlif obrazlarda təcəssüm olunmasıdır. Mif və əfsanələrimizdə dağın ana, nurani qoca, pəhləvan və s. şəkillərdə funksiyalaşmasını müşahidə edirik. İnsanın, cəmiyyətin və sosial normaların kosmogenezini izah edən etnogenetik miflərin əsas məzmununa görə, ilkin əcdadların göy mənşəli olmaları həm də dağla bağlılıqlarından irəli gəlir. Bu halda göy mənşəli obrazların yeri simvolizə dağla əlaqələnmələri həmin obrazların strukturunda kainatın strukturunun öz şaquli bütövlüyündə (Yuxarı-Aşağı qarşılıq qoşası) simvollaşmasını göstərir. Bu, dağı yerə məxsus obraz kimi bütöv kosmoloji dünya modelinin strukturuna daxil etməklə eyni zamanda onun həmin dünya modelindəki zəruri yeri və funksiyasını da bildirir.
Deyildiyi kimi, dağlar əfsanələrdə insanlarla əlaqələndirilir. Mətnlərdən birində deyilir ki, Kəpəz, Alvız, Murov və Qoşqar dağları əvvəlcə üç qardaş və ana imişlər. Anaları Alvız saca fətir salırmış. Uşaqlar nadinclik edirlər, fətirin üstündə dava edirlər. Murov xançalı Kəpəzin başına vurur. Ana ağlayır, qardaşları hərəsi bir yana gedirlər, dağa dönürlər.
Bu, çox sadə süjetə malik mətndir. Lakin burada mifik kosmoqoniya öz əksini tapıb. Bu kosmoqoniya insanın dağa çevrilməsini nəql edir. Başqa sözlə, Kəpəz, Alvız, Murov və Qoşqar əvvəlcə insan imişlər, daha sonra əbədi olaraq dağlara çevrilirlər. Burada əsas olan onların nəyə görə dağlara çevrilməsidir. Kosmoqonik prosesə nəzər salaq:
1. Kosmos: Bu, Kəpəz, Alvız, Murov və Qoşqarın xoşbəxt ailəsidir. Ailədəki xoşbəxtlik kosmik nizamı, harmoniyanı, bir sözlə, kosmosu təcəssüm etdirir.
2. Kosmik harmoniyanın dağılması – xaos: qardaşlar dalaşır, hətta Murov Kəpəzin başına xəncər vurur. Beləliklə, ailənin düzəni dağılır. Bir qardaş o biri qardaşa silahla əl qaldırır. Bu, xaos yaradır.
3. Xaosdan yeni kosmosun təşəkkülü: Əvvəlki ailə dağılır, yerində ana və üç qardaşdan ibarət Kəpəz, Alvız, Murov və Qoşqar dağları yaranır.
Burada dağların bir ailə kimi təsəvvür olunması kosmoqonik təsəvvürlərlə bağlıdır. Mifik kosmoqoniya yaradılışı doğuluş şəklində təsəvvür edirdi. Ona görə də burada ana (eləcə də ata) obrazının olması məntiqidir. M.Seyidov göstərir ki, müqəddəs başlanğıc sayılan dağ, eləcə də torpaq və xüsusilə onlarla bağlı Günəş bütün varlığın, həyatın, tanrıların, insanların, nemətlərin yaradıcısı, anası-atası kimi qəbul olunur. Torpaq başlıca olaraq ana başlanğıcı sayılıb.
Əfsanələrdə dağ yaradıcı ana kimi də təqdim olunur. Mətnlərdən birində deyilir ki, Nuh nəbi öz gəmisi ilə Qısırdağa yetişir. Dağın da övladı yox imiş, qısır imiş. Dağ xəcalət çəkdi ki, Nuh peyğəmbəri və onun dəstəsini yerləşdirə bilmədi. Nuh başa düşüb dedi: sən qısır olmayacaqsan. Sənin övladın olacaq. O, ağrı çəkdiyi üçün onun adını Ağrıdağ qoydu, oğlunun adını Bala Ağrıdağ qoydu.
Göründüyü kimi, dağ burada canlıdır. Lakin məsələnin əsas tərəfi Nuh obrazı ilə bağlıdır. Nuhun peyğəmbər olduğu məlumdur. O, dünya daşqını ilə bağlı obrazdır. S.Averintsev yazır ki, Nuh iudaizm və xristian rəvayətlərində dünya daşqını haqqındakı mətnlərin qəhrəmanı, daşqından xilas olmuş mömin və gəmini düzəldəndir. Şumer-Akkad ənənəsindəki Ziisudra, Atraxasis, Ut-Napişti, yunan ənənəsindəki Devkalion kimi personajlarla müqayisə olunur. Heyvanların və quşların xilaskarı, öz oğlanları Sim, Ham və Yafətdən başlanmaqla daşqınsonrası bütün bəşəriyyətin əcdadıdır.
Nuhun tufanı haqqında məlumat təkcə dini kitablarda deyil, bütün dünya folklorunda yayılıb. C.Frezerin verdiyi məlumatlardan aydın olur ki, Nuhun tufanı haqqında “Bibliya”nın (“İncil”in) qədim variantı olan “Əhdi-Ətiq”dəki (“Köhnə əhd”dəki) məlumat qədim babillilərin, yəhudilərin, qədim yunanların, qədim hindlərin, Şərqi Asiyalıların, Malay arxipelaqı adaları sakinlərinin, Avstraliya aborigenlərinin, Yeni Qvineya və Melaneziya yerlilərinin, Polineziya və Mikroneziya xalqlarının, Cənubi Afrika aborigenlərinin, Mərkəzi Amerika və Meksika xalqlarının, Şimali Afrika xalqlarının mifoloji-dini ənənəsində də mövcuddur.
Burada əsas olan nədir? Bizcə, əsas olan xaosdan kosmosa keçid motivinin universallığıdır. Nuh obrazı mifik, dini və folklor düşüncəsində kosmos-xaos-kosmos keçidini bildirir. Burada: dünyanın varlığı – kosmos; dünyanı sel basması – xaos; Nuhun gəmisindəki canlılarla başlanan yeni dünya – yeni kosmosdur.
Yuxarıdakı əfsanədə övladının olmamasından xəcalət çəkən Ağrıdağın doğması yeni həyatı, yeni kosmosu bildirir. Lakin burada məsələ təkcə bununla qurtarmır. Bizə belə gəlir ki, buradakı Nuh obrazının altında qədim dağ hamisi (dağ ruhu, dağ əyəsi) obrazı gizlənir. Yəni belə hesab edirik ki, əfsanədə dağ ruhunun obrazı ilə Nuh obrazı bir-birinə qovuşub. Çünki dağın doğması kosmoqonik prosesdir və mifik düşüncəyə görə, bu proses hökmən dağ ruhu ilə bağlı olmalıdır. Fikirlərə nəzər salaq. B.Ögəl yazır ki, oğuz türkləri daş-dağ ruhundan güc almalarına dərin inam bəsləmələrinə görə dağları bir torpaq, daş yığını kimi deyil, hisslər və duyğularla yoğrulmuş, insanlaşmış varlıq kimi düşünüblər.
C.Bəydili yazır: “Şor folklor mətnlərindən aydın olur ki, dağ əyəsi (iyəsi) gecələr adamın yanına gələr, özünə ər eləmək istədiyi kişinin yanına uzanıb onu qucaqlar, bilən adam olsa ki, bu, dağ ruhudur, onda uzun sallaq və iri döşlərindən tutub həmən dağ iyəsini başı üstündən geri tullayar. Belə eləyən zaman dağ iyəsi: “Səndən mənə ər olmaz”- deyib çıxar gedər. Yox, əyər ona qarşı belə etməsələr, dağ iyəsi həmin adamın canını alıb aparar ki, ondan sonra da o adam ağlını itirib qamlıq eləməyə başlar, gəzib-gəzib dolanar və sonda ölər”.
Mifoloji mətnlərə görə, dağ əyəsi uzun boylu, böyük döşləri olan qadın görkəmindədir. “Bu da onu görünüş etibarilə əsatiri Al (Hal) anası obrazına yaxınlaşdırır”. Göründüyü kimi, dağ ruhu folklor-mifoloji düşüncədə geniş yayılmış obrazdır və kosmoqoniya ilə sıx bağlıdır. Azərbaycan mifoloji inanclarında bu obraz dağ əyəsi adlanır. Əyələr geniş yayılmış obrazdır. Mətnlərdən birində deyilir ki, “yer üzündə bir qəriş yer əyəsiz deyil. Hər şeyin öz əyəsi var. Suyun da, əvin də, bəğin də, dağ-dərənin də, ta gözümüznən nə görürüksə, hamısının əyəsi var. Bı əyələr insana görsəmməz. Gərəh bılara səlam verəsən”.

Elçin Qaliboğlu
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru