İqtisad elmləri doktoru, Rusiya XİN MDBMİ-nin Beynəlxalq Energetika Siyasəti və Diplomatiyası İnstitutunun direktor müavini İqbal Quliyev qlobal energetika və geosiyasi proseslər şəraitində rəyi xüsusilə mühüm olan ekspertlərdən biridir. Beynəlxalq iqtisadiyyat, enerji təhlükəsizliyi və diplomatiya sahələrində dərin biliklərə malik olan alim uzun illərdir ki, dünya energetikasının transformasiyası və onun dövlətlərin xarici siyasətinə təsiri məsələlərinin təhlili ilə məşğul olur.

İqbal Quliyev AZƏRTAC-a müsahibəsində dünya energetikasında əsas trendlərdən, enerji sabitliyinin təmin edilməsində Azərbaycanın rolundan, həmçinin müasir beynəlxalq dialoqda elmi diplomatiyanın əhəmiyyətindən danışıb.

- Enerji və beynəlxalq münasibətlər sahəsinə necə gəldiniz? Niyə məhz bu xüsusi yolu seçdiniz?

- Beynəlxalq münasibətlərə marağım məktəb illərində formalaşıb. Diplomatiya, geosiyasət və qlobal təhlükəsizlik məsələləri həmişə məni cəlb edib. Bununla belə, iqtisadiyyat, siyasət və beynəlxalq münasibətlərin kəsişdiyi, bir-biri ilə əlaqəli mürəkkəb prosesləri birləşdirən sahəyə çevrilən enerjidir. Qlobal enerji təkcə qaz, neft və ya bərpaolunan mənbələrdən ibarət deyil. Bu, təsir alətidir, geosiyasi silahdır, iqtisadi inkişaf amilidir və hətta diplomatiya elementidir. Getdiyim yolu seçərkən başa düşdüm ki, bu, mənə təkcə beynəlxalq prosesləri öyrənməyə deyil, həm də enerji siyasətinin və diplomatiyasının formalaşmasında iştirak etməyə, əsas tendensiyaların təhlilini aparmağa və praktiki həllər üzrə təkliflər irəli sürməyə imkan verəcək.

- Karyeranızın hansı mərhələləri daha mühüm oldu?

- Peşəkar fəaliyyətimin hər bir mərhələsi özünəməxsus əhəmiyyət kəsb edirdi, lakin burada bir neçə əsas məqam var:

∙ MDBMİ və Moskva Dövlət Universitetində təhsil almaq mənə nəinki fundamental biliklər əldə etmək, həm də ekspert icmasına çıxış, real diplomatiya və qlobal iqtisadiyyatı öyrənmək imkanı verdi.

∙ Beyin mərkəzlərində və beynəlxalq layihələrdə işləmək mənə strateji planlaşdırma və enerji siyasətinin qiymətləndirilməsini daha dərindən başa düşməyə imkan verdi.

∙ Tədris və tədqiqat fəaliyyəti mühüm mərhələyə çevrilib, çünki biliklərin ötürülməsi təkcə təhsil prosesi deyil, həm də öz fikirlərini qurmaq və yeni nəsil mütəxəssislərin formalaşmasına töhfə vermək üsuludur.

∙ Məsləhətçilik – ekspert məlumatları əsasında real siyasət formalaşdıqda tədqiqat və analitik işlərimin praktiki tətbiqini məhz burada gördüm.

- MDBMİ və Moskva Dövlət Universitetində təhsil sizin həyatınızda hansı rolu oynadı?

- MDBMİ və Moskva Dövlət Universitetində təhsil mənim üçün sadəcə akademik mərhələ deyil, gələcək karyeram üçün ən vacib təməl oldu. Bu, dövlət idarəçiliyi, enerji, dünya siyasəti və iqtisadiyyat sahəsində ən güclü analitiklərin, diplomatların və ekspertlərin formalaşdığı unikal mühitdir.

Təhsil aldığım müddətdə təkcə böhranların idarə edilməsi, dövlət idarəçiliyi, beynəlxalq münasibətlər və enerji siyasəti sahələrində dərin biliklər qazanmadım, həm də ən yaxşı professor və praktiki ekspertlərə çıxış əldə etdim. Məhz universitet illərində mən qlobal iqtisadiyyatı və siyasəti təhlil etmək üçün kompleks yanaşmanı inkişaf etdirdim. Bundan əlavə, təlim mənim strateji düşüncəmi, diplomatiyanın və beynəlxalq danışıqların necə qurulduğuna dair anlayışımı inkişaf etdirdi. Bu biliklər mənim gələcək fəaliyyətimdə əvəzolunmaz oldu.

- Karyeranızda hansı nailiyyətləri ən əlamətdar hesab edirsiniz?

- Peşəkar fəaliyyət bir-biri ilə əlaqəli çoxlu uğurdan ibarət olduğundan, konkret bir nailiyyəti qeyd etmək çətindir. Amma ən əlamətdar məqamlardan danışsaq:

∙ Dövlət və korporativ səviyyələrdə qərarlar üçün əsas olan analitik hesabatların və strateji tövsiyələrin hazırlanması.

∙ Qlobal enerji təhlükəsizliyinin əsas məsələlərinin müzakirə edildiyi beynəlxalq konfranslarda iştirak.

∙ Müəllimlik fəaliyyəti, bunun sayəsində gənc mütəxəssislər hazırlaya bilmək imkanı (onların bir çoxu artıq aparıcı beynəlxalq şirkətlərdə və diplomatik strukturlarda çalışır).

∙ Qlobal siyasətə və iqtisadiyyata enerji təsirinin mexanizmlərini daha dərindən anlamağa imkan verən enerji diplomatiyası sahəsində tədqiqatlar.

Lakin ən mühüm nailiyyət dinamik dəyişən dünyada mütəhərrik inkişaf etmək, yeni çağırışları araşdırmaq və qeyri-standart həllər tapmaq imkanıdır. Enerji dünyası statik sahə deyil, çeviklik, analitik yanaşma və strateji düşüncə tələb edən canlı orqanizmdir.

- İcazə verin, indi söhbəti bir az genişləndirim və enerji mövzusuna toxunum. Bu gün neftin rolunun azalması və bərpaolunan enerji mənbələrinə tədricən keçidlə bağlı proqnozlar getdikcə artır. Sizcə, neft dövrünün başa çatmasından danışmaq olarmı, yoxsa belə nəticələr çıxarmaq hələ tezdir?

- Yox, belə deməzdim. Neftin elektrik enerjisi istehsalı ilə əlaqəli olmayan öz tətbiq sahəsi var. Elektrik enerjisi istehsalında neft cüzi bir paya malikdir (qlobal enerji balansının təxminən 2-3 faizi). Bərpaolunan enerji mənbələri elektrik enerjisi sənayesinin həm emissiyaların olmaması şəklində üstünlükləri, həm də əhəmiyyətli çatışmazlıqları olan bir sahəsidir - istehsalın aralıq xarakteri, enerji saxlama sistemlərinə ehtiyac, utilizasiya problemləri və başqa amillər var. Biz yalnız bərpaolunan enerji ilə işləyən enerji sisteminin sabitliyini təmin edə bilmərik. Beləliklə, fikrimcə, bərpaolunan enerji mənbələri mədən karbohidrogenləri ilə tam rəqabət apara bilməz; yalnız onları tamamlaya bilərlər. Bu yanaşmanın nə dərəcədə əsaslı olduğunu isə zaman göstərəcək.

- Sizcə, Azərbaycanın bu gün qlobal enerji bazarında mövqeyi necədir?

- Azərbaycanın müasir enerji siyasəti həm neft-qaz sənayesinin, həm də bərpaolunan enerjinin inkişafına balanslaşdırılmış yanaşmaya əsaslanır. Bərpaolunan enerji sektorunda iddialı layihələr dənizdə neft və qaz yataqlarının işlənməsinə dair heç də az olmayan irimiqyaslı təşəbbüslərlə yanaşı mövcuddur.

Azərbaycan üçün Aİ ilə əməkdaşlıq həm neft və təbii qaz tədarükü sahəsində, həm də sualtı enerji körpüləri vasitəsilə yaşıl enerjinin tədarükü çərçivəsində vacibdir. Azərbaycanın nailiyyətləri beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən yüksək qiymətləndirilir, bunu ötən ilin sonunda Bakıda COP29-un keçirilməsi də sübut edir.

- Nüvə enerjisi gələcək energetika sisteminin əsas elementinə çevrilə bilərmi?

-Texnoloji cəhətdən baza istehsalı təmin etməyə qadir olan nüvə enerjisi gələcəyin karbonsuz energetika sisteminin əsasına çevrilə bilər. Amma bu, 2050-ci ilə qədər nüvə istehsal gücünün dörd dəfə artması deməkdir. Praktikada bu, nüvə aqreqatlarının tikintisi, istismarı, texniki xidməti və təmiri, habelə atom elektrik stansiyalarının istismardan çıxarılması ilə bağlı bütün müəyyən edilmiş norma və qaydaların əhəmiyyətli dərəcədə yenidən nəzərdən keçirilməsinə səbəb olardı. Əslində “qapalı klub” olan qlobal nüvə sənayesi bu cür dəyişikliklərə hazırdırmı? Bəs dünya ictimai şüurda dərin iz qoyan üç böyük qəzanı unudaraq nüvə enerjisini əsas kimi qəbul etməyə hazırdırmı?

- Pedaqoji təcrübənizi nəzərə alaraq, məsələnin təhsil tərəfinə toxunmaq istərdim. Tələbələr enerji siyasəti haqqında biliklərini necə dərinləşdirə bilərlər? Məsləhətiniz varmı?

- Enerji siyasəti yanacaq-energetika kompleksinin fəaliyyətinin əsas aspektləri üzrə biliklərin ayrılmaz hissəsidir. Müasir yanacaq-energetika kompleksində vəziyyət o qədər sürətlə dəyişir ki, istənilən mühazirə kursuna hər il əhəmiyyətli dərəcədə yenidən baxılmalıdır. Nə məsləhət görə bilərəm? Daim və çox oxuyun, dəyişikliklərlə maraqlanın, yeni texnologiyaları izləyin. Bu günlərdə enerji siyasətini öyrənmək cərəyana qarşı avarçəkməyə bənzəyir, dayandığınız təqdirdə siz artıq mövqelərini itirirsiniz.

- Dünyagörüşünüzün formalaşmasına hansı kitablar və müəlliflər təsir edib?

- Qlobal enerjidən danışırıqsa, o zaman rəqibsiz klassik Deniel Yergindir. Onun kitabları qlobal yanacaq-energetika kompleksinin aydın mənzərəsini əks etdirir. Bu gün belə informativ və maraqlı kitablar azdır. Rus müəllifləri arasında Konoplyaniklə çox maraqlanıram. Onun əsərlərində həmişə yenilik və sürpriz elementi var.

Əgər şəxsiyyətin enerji tarixindəki rolundan danışırıqsa, onda mənim üçün danılmaz avtoritet Heydər Əliyevdir. Onun müdrikliyi və strateji uzaqgörənliyi Azərbaycanın balanslaşdırılmış siyasətinin əsasını qoyub və biz həmin kursun uğurlu nəticələrini bu gün də görürük.

- Fəaliyyətinizi davam etdirməyə sizi motivə edən amillər hansılardır?

- Məni qlobal yanacaq-energetika kompleksi və ondakı transformasiya dəyişiklikləri maraqlandırır. Tələbələrimə və aspirantlarıma çox dəyər verirəm. Enerji üfüqündə yeni ulduzların parladığını görəndə və özünüz də bu prosesin içərisində olduğunuzu başa düşdükdə, gördüyünüz işin əhəmiyyətini və mənasını anlayırsınız. Bunun naminə yaşamağa dəyər!