Türkmənçay müqaviləsi barədə çox alimlərdə fikir var ki, Rusiya imperiyasının Qacar dövləti ilə saziş imzalayıb, Azərbaycanı iki yerə parçalamaqda məqsədi indiki İran ərazisinə Hindistanın Kəlküttə və Mədrəs şəhərlərində dörd qaraçı tayfasının birləşməsindən yaranan, indi “erməni” adlanan boşaların Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi olub. İllərdir də hər kəs bu barədə danışanda bunu iddia edirlər.

Lakin əslində hadisələr ilkin zamanda bu cür planlaşmamışdı. Türkmənçay müqaviləsinin imzalanmasında əsas hədəflərdən biri indiki İranda yaşayan və bura Hindistandan köçürülən qaraçıların Osmanlı dövlətinin 13 vilayətinə köçürülməsi barədə razılaşma idi.

Rusiyanın bu planı Osmanlı torpaqlarında qaraçıları yerləşdirib erməni adı ilə oranı ikiyə parçalamaq idi. Çünki o dövrdə bölgədəki üç dövlət - Rusiya, Osmanlı və Qacarlar bir-birinə düşmən idi. Bura hər üç dövlətin marağındaydı. Amma dünyanı idarə edən Britaniya idi, xəritəni o müəyyən edir və təsdiqləyirdi. Tarixin ayrı-ayrı dövrlərində bir-biri ilə müharibə edən bu üç dövlətin əsas hədəfi Azərbaycanı ələ keçirmək idi. Rusiyanın Türkmənçay müqaviləsinə qədər Azərbaycanla bağlı hazır proqramı vardı, buranı tamamilə işğal etməyi hədəfləyirdi.

Türkmənçay müqaviləsinin bizə təqdim olunan mətni orijinal deyil. Eyni zamanda, İran və Rusiya mənbələrində olanlar da orijinal deyil. Müqavilənin hazırda orjinal sayılan nüsxəsi fransız dilində olandır və orda olan maddələr rus dilinə çevriləndə aşağıdakı dəyişiklər görünür:

1. Türkmənçay müqaviləsi Peterburqdan Qriboyedov və digər rus hərbçi və diplomatlara çatandan sonra 4-cü və 13-cü maddələr tamamilə dəyişir, 14-cü maddədə qeyd edilən: “Hər iki tərəfin bir dövlətdən o birinə keçmiş və ya bundan sonra keçəcək təbəələri onların keçdiyi hökumətin icazə verdiyi hər yerdə yurd sala və yaşaya bilər” - sözünə erməni adı salınır.

Qeyd edim ki, bu, sırf qaçqınlarla bağlıdır ki, qaçqınların az hissəsi ermənilər idilər. Qalanı xanlıqlardan İrana köçən türklər idi.

2. 12-ci və 15-ci maddələr isə Peterburq nüsxəsində yox idi.

3. 4-cü maddədə yazılır: “Sərhəd xətti Türkiyə torpaqlarının ucundakı kiçik Araratın zirvəsindən aralıda düz istiqamətdə ən yaxın nöqtədən başlayaraq, o dağların zirvəsindən keçir....” sözləri sonradan redaktə edilib. Orjinal fransız variantında yazılır: “Sərhəd xətti Türkiyə torpaqlarının ucundakı kiçik Ağrı zirvəsindən...”

Lakin sonradan danışıqlar zamanı Rusiya tərəfi qəfildən qərarı dəyişir və ermənilərin Osmanlı torpaqlarına deyil, İrəvan şəhərinə, qismən də Zəngəzur ərazisində yerləşməsini tələb edir. Çünki Osmanlılar ermənilərin öz ərazilərinə deyil, Rusiya tabeçiliyinə yeni keçən İrəvana köçürülməsinə rusları razı sala bilir və bununla bağlı bəzi güzəştlərə də gedir.

Nəticədə 1828-1829-cu illərdə İrandan 40-50 min, Türkiyədən 90 min erməni Azərbaycana köçürülür. Tanınmış rus tədqiqatçısı Şavrov ermənilərin Cənubi Qafqaza köçürülməsi prosesini araşdırdıqdan sonra 1911-ci ildə yazırdı: “Hazırda Cənubi Qafqazda yaşayan 1 milyon 300 min erməninin 1 milyondan çoxu bu diyarın yerli əhalisi deyil. Onları bura biz köçürüb gətirmişik”.

Qafqazdakı rus qoşunlarının komandanı general İ.F.Paskeviçin Çara yazdığı məktuba fikir verin: “Adərbəycan itkisi ilə ingilis məmurları gəmilərə minə bilərlər. Zati-aliləri mənim vasitəmlə ermənilərin Adərbəycana köçürülməsi üçün qəbul edilmiş üsullar və onların hazırda rayonlarımızda məskunlaşdırılması haqqında daha etibarlı məlumat əldə etməkdən məmnun qaldınız”.

Əslində, Böyük Azərbaycanı iki yerə bölən Türkmənçay müqaviləsi həm də ingilis-rus razılaşması idi ki, Rusiya burada İngiltərəni aldadıb Qafqazdan çıxardı.

Beynəlxalq hüquqa görə, Türkmənçay müqaviləsi ölü müqavilə və ölü imzalara əsaslandığından, hüquqi qüvvəsini çoxdan itirib. Məsələyə hüquqi varislik nöqteyi-nəzərindən baxanda Rusiyada 1917-ci ilin sosialist inqilabı həmin ildə olan burjua inqilabından fərqli olaraq, özünü Rusiya imperiyasının varisi elan etməyib.

Müqavilənin hüquqi tərəfini incələdikcə məlum olur ki, İran da gərək bəzi əraziləri Azərbaycana qaytarsın. Buna görə də İran Azərbaycana qarşı düşmənçilik siyasəti yeridir. Qumdan və Tehrandan istiqamətləndirilən hədəflərə hesablanmış İrəvan (Ermənistan), Tiflis, Batumi, Sarvan (Marneuli), Rustavi (Gürcüstan), Dərbənd (Dağıstan), Beyləqan, Bakı, Bərdə, Gəncə, Quba, Şəki, Lənkəran, Salyan, Mingəçevir, Sumqayıt və Şuşa (Azərbaycan) şəhərləri daxil olmaqla, “Qafqazın 17 şəhəri” strategiyası İranın “Qafqaz siyasəti”nin əsas tərkib hissəsidir. Bütün bunları uzlaşdırmaq üçün “Aran” Mədəni Müəssisəsi adlı mərkəzi yaradaraq, həmin şəbəkələrin koordinasiya şəklində fəaliyyətini nizamlanır.

İranın Tehran, İsfahan, Yəzd, Qəzvin, Qum, Ərdəbil, Məşhəd, Kirman, Mazandaran, Rəşt, Lahican, Şiraz və digər universitetlərində çalışan mütəxəssislər tərəfindən hazırlanan layihələr öncə XİN-ə və buradan isə “Aran” Mədəni Müəssisəsinə təqdim olunur. Bu proyektlərdə “Qafqazda iri şəhərlərin və onların çevrəsindəki coğrafi ərazilərin qədim İran torpaqları” mövzusu İranın televiziya və radio kanallarında, qəzet və jurnallarında uzun müddətdir ki, geniş şəkildə təbliğ olunur.

Əgər bu gün Xəzər dənizi Rusiyanın daxili dənizi hesab edilmirsə, bu məntiqlə müqavilədə adı keçən Azərbaycan əraziləri üzərində hər iki dövlətin hüquqi sahibliyi avtomatik olaraq itirilir və mahiyyət etibarı ilə bu iki iştirakçı dövlət yad ərazilər üzərində ancaq işğalçı statusu ilə qalmış olur.

Nə bolşevik Rusiyası, nə də 1991-ci ilin dekabrında yaranmış müasir Rusiya Federasiyası çar Rusiyasının hüquqi varisidir. Hətta V.İ.Lenin Sovet Rusiyasını qurduğu zaman özündən əvvəlki Çar rejiminin varisi olmadığını, həmçinin Çar dövrünə aid bütün öhdəliklərin, borcların, müqavilələrin qüvvədən düşdüyünü elan etdi. İndiki İran İslam Respublikası da hüquqi baxımdan Qacarlar dövlətinin varisi deyil. Eyni zamanda Türkmənçay müqaviləsinin birinci maddəsində nəzərdə tutulduğu kimi, bu müqavilə yalnız Qacarlar sülaləsinin hakimiyyəti dövründə hüquqi qüvvəyə malik idi.

Son olaraq qeyd edim ki, müqavilələrin hüquqi qüvvəsi və müddətliliyi haqqında 1969-cu ildə qəbul edilmiş Vyana konvensiyasına əsasən, həm Gülüstan, həm də Türkmənçay müqavilələri hazırda qüvvədə olmayan və heç bir hüquqi məsuliyyət yaratmayan ölü müqavilələrdir.

Zaur Əliyev