Avropa İttifaqı-Mərkəzi Asiya ölkələrinin Səmərqənd sammiti və yunan Kiprinin suverenliyinin dəstəkləndiyi yekun bəyannamə türk dünyasında narazılıqla qarşılanıb. Xatırladaq ki, sammitin yekun bəyannaməsində “BMT Təhlükəsizlik Şurasəının 541 (1983) və 550 (1984) saylı qətnaməsinə öhdəlik təsdiqlənir”. 40 il öncə qəbul edilən bu qətnamələr yunan Kiprinin suverenliyini qoruyur, adada türk dövlətini qəbul etmir. Türk Dövlətləri Təşkilatının 4 üzvü - Qazaxıstan, Özbəkistan, Türkmənistan və Qırğızıstan BMT-nin məlum qətnaməsini təsdiqləyib, yunan Kiprində səfirlik açmaq qərarına gəlib. İddialara görə, buna əsas səbəb Avropa İttifaqının Mərkəzi Asiya dövlətlərinə 12 milyard avro dəyərində yatırımlar və ortaq layihələrin reallaşmasını vəd etməsidir.

Xatırladaq ki, 3-4 aprel tarixlərində Özbəkistanın Səmərqənd şəhərində birinci Aİ-Mərkəzi Asiya Sammiti keçirilib. Sammitə Özbəkistanla yanaşı Qazaxıstan, Qırğızıstan, Tacikistan və Türkmənistan liderləri iştirak ediblər.

Zirvə toplantısından sonra imzalanan bəyannamədə KKTC ilə bağlı yer alan maddə diqqət çəkib. Qəbul edilmiş bəyannamənin 4-cü maddəsinə aşağıdakı ifadələr daxildir: "Eyni kontekstdə biz bütün beynəlxalq və regional forumlarda yuxarıda göstərilən prinsiplərə, xüsusən də bütün dövlətlərin suverenliyinə və ərazi bütövlüyünə hörmət etməyi, bu prinsiplərə zidd addımlar atmaqdan çəkinməyi öhdəmizə götürdük. Eyni ruhda, biz BMT Təhlükəsizlik Şurasının 541 (19589) və (19589) saylı qətnamələrinə güclü öhdəliyimizi bir daha təsdiqlədik. regional əməkdaşlıq çərçivələri Aİ-Mərkəzi Asiya əlaqələrinin inkişafı üçün vacib olan bu beynəlxalq prinsiplərə tam hörmət etməlidir.

1983 və 1984-cü illərdə BMT TŞ tərəfindən qəbul edilmiş bu qətnamələr nəyi ehtiva edir? Söhbət KKTC-nin 1983-cü ildə müstəqilliyini elan etməsindən sonra baş verən hadisələrdən gedir. Qəbul edilən qərarlarda bu bəyannamə etibarsız hesab edilir və beynəlxalq ictimaiyyətə KKTC-ni tanımamağa çağırılır.

18 noyabr 1983-cü il tarixdə 541/1983 saylı qərar qəbul edilib. Sözügedən qərar KKTC-nin 15 noyabr 1983-cü ildə müstəqilliyini elan etməsindən sonra qəbul edilib. Qəbul edilən qərarla BMT TŞ türk tərəfinin müstəqillik elan etməsini Kipr Respublikasında qurulan Guyana Müqaviləsinə zidd hesab edib və bu bəyannaməni hüquqi cəhətdən etibarsız sayıb. Eyni zamanda o, bütün üzv dövlətləri KKTC-ni tanımamağa, adanın qanuni hökuməti olaraq yalnız Kipr Respublikasını qəbul etməyə çağırıb. Qətnamə 15 üzvdən ibarət Şura tərəfindən 13 lehinə, 1 əleyhinə (Pakistan) və 1 bitərəf (İordaniya) səslə qəbul edilib. Beləliklə, bu qərar beynəlxalq hüquqa görə KKTC-nin tanınmaması üçün əsas oldu.

11 may 1984-cü il tarixdə 550/1984 nömrəli qərar qəbul edilib. Qərar icra edilmədiyi üçün qəbul olunub. 541/1983 və KKTC-nin varlığını möhkəmləndirməyə yönəlmiş addımların davamı. Şura bir daha əvvəlki qərarın təcili və effektiv icrasına çağırıb. Türkiyə ilə KKTC arasında “səfir mübadiləsi” və KKTC-də keçirilməsi planlaşdırılan “konstitusiya referendumu” və “seçkilər” kimi addımlar 2011-ci il №-li qətnaməyə zidd separatçı hərəkətlər kimi pislənilib. Bütün ölkələrə KKTC-ni tanımama çağırışı təkrarlanıb. Qətnamə 13 lehinə, 1 əleyhinə (Pakistan) və 1 bitərəf olmaqla (ABŞ) qəbul edilib.

Bu qərarlar KKTC-nin yalnız Türkiyə tərəfindən tanınmasının və beynəlxalq arenada təcrid olunmuş vəziyyətdə qalmasının əsas səbəblərindən biridir. Hər iki qərar BMT-nin Kipr məsələsində “yeganə legitim dövlət” kimi yalnız Kipr Respublikasını tanıdığını və KKTC-nin mövcudluğunu beynəlxalq hüquqa zidd hesab etdiyini ortaya qoyur.

Şimali Kipr Türk Respublikasının (KKTC) prezidenti Ersin Tatar Türk Səyahət Agentlikləri Birliyinin (TÜRSAB) sədr müavini Davut Günaydın və onu müşayiət edən nümayəndə heyəti ilə görüş zamanı Türkiyədən gələn jurnalistlərə açıqlama verib.

Türk Dövlətləri Təşkilatının (TDT) bəzi üzvlərinin Aİ ilə bağladıqları razılaşmaların normal olduğunu bildirən Tatar, "Bu vəziyyət yəqin ki, Aİ ilə münasibətləri baxımından belə bir prosesə girdikləri üçün yaranıb. Bu normaldır, axı bu ölkələrin Aİ ilə müxtəlif layihələri, özəl sektor və dövlət baxımından öz maraqları və faydaları var. Bildirildiyi kimi, Aİ-də onlara maliyyə və kommersiya layihələri təmin edə biləcək maliyyə imkanları da mövcuddur" deyib.

Tatar, KKTC-nin bütün TDT üzv dövlətləri ilə əlaqə saxladığını, ölkəsinin eyni mədəniyyəti daşıyan və eyni dildə danışan ölkələrin birliyində olmasından daha təbii bir şey olmayacağını bildirib.

TDT çərçivəsində üzv dövlətlərlə əlaqələrin yaxşılaşdığını bildirən Tatar, indiyədək həmin coğrafiyada belə əlaqələrə girməyən Aİ-nin bu razılaşmanı 2022-ci ildən təşkilata müşahidəçi üzv olan KKTC-nin qarşısını almaq məqsədilə etdiyini vurğulayıb.

Prezident Tatar, Türkiyənin Kiprlə bağlı tezislərinin iki dövlətli həll yolu olduğunu təkrarlayaraq, türk dövlətlərinin yunanlar qədər KKTC ilə də əlaqələr qurmasını gözlədiklərini qeyd edib.

Tatar Qazaxıstan, Özbəkistan, Qırğızıstan və Türkmənistanın Aİ ilə imzaladığı son razılaşmada yer aldığı bildirilən BMT-nin Kipr məsələsi ilə bağlı qərarlarına istinad edən maddələrin türk dövlətləri tərəfindən nəzərdən qaçırılmış ola biləcəyi ehtimalına diqqət çəkərək, "Bu maddələrin nəticəsinin hara, kimə və hansı nəticələrə səbəb olacağını bilirlərmi?" sualını verib.

Prezident Tatar müqavilənin türk dövlətləri üçün faydalı olmasını arzulayıb və türk dövlətlərinə xəbərdarlıq edib. O, deyib: "Türk dövlətləri yunan kipri ilə münasibətlərində bir az diqqətli olmalıdırlar. Aİ ilə münasibətləri ola bilər. Avropa ittifaq olsa da, əhalisi 800 min olan yunanların suverenliyi altında deyil. Türk dövlətləri də yunanlarla münasibət qura bilər, amma diqqətli olmalıdırlar, çünki yunanların oynadığı oyun tamamilə fərqlidir. Onlar qeyri-insanidir, Kipr Türk xalqının hüquq və qanunları türk dövlətləri tərəfindən qeydə alınana qədər, “Razılaşma əldə edildikdən sonra yenidən görüşəcəyik” deyilməlidir. Hesab edirəm ki, buna belə yanaşmaq lazımdır”.

Politoloq Elşən Manafov deyib ki, Rusiyanın Ukrayna ilə münaqişəyə sürüklənməsinin mühüm səbəblərindən biri bəllidir ki, Qərbdə siyasi dairələrdə nüfuz və çəkiyə malik qlobalistlər olmuşlar, bu münaqişənin başlanmasından bir qədər sonra onlar Rusiyanın ənənəvi olaraq ciddi təsir imkanlarına malik olduğu Mərkəzi Asiya respublikalarında nüfuz dairəsini məhdudlaşdırmaq məqsədi ilə bu dövlətlərlə yaxınlaşmaq kursuna start verdilər, burada digər məqsəd isə Mərkəzi Asiyaya getdikcə artmaqda olan Çin təsirinin qarşısını almaq, bölgəyə invenstisiya artımlarını gücləndirməklə bazarlarda nüfuz dairələrini genişləndirmək istəyi olub: “Avropa İttifaqının Mərkəzi Asiya respublikalarl ilə ilk birgə sammitinin keçirilməsi üçün addımlar 2022-ci ilin oktyabrında Qazaxıstanla aparılan danışıqlardan sonra baş tutub. Astanada keçirilən tədbirin ardınca 2023-cu ildə Qırğızıstanda, Çolpon Atada danışıqlar baş tutdu ki, burada da, Özbəkistan şəhəri Səmərqənddə 2025-ci ilin 4 aprelində Aİ və Mərkəzi Asiya arasında ilk birgə sammitin keçirilməsi barədə razılıq əldə edildi. Məhz bu sammitdə Aİ Mərkəzi Asiya respublikalarının iqtisadiyyatına 12 miıyard avro yatırılmasının müqabilində onların BMT TŞ-nın 541 və 550 saylı qətnamələrinin tanınmasına razı sala bildi ki, bu da, rəsmi Ankaranın Kipr probleminin çözulməsi ilə bağlı mövqeyinə ciddi xələl gətirməklə yanaşı, Turk Dövlətləri Təşkilatına daxil olan dövlətlərlə münasibətlərində çatın yaranmasına rəvac verə bilər.

Qeyd etmək lazımdır ki, bu qərarın qəbul olunması üçün Aİ Mərkəzi Asiya respublikalarının siyasi istibleşmenti ilə əvvəlcədən hərtərəfli, düşünülmüş bir siyasət həyata keçirib və Ankaranın vaxtında qabaqlayıcı tədbirlər görməməsi onun Şimali Kiprlə bağlı mövqeyinə türk respublikaları tərəfindən ümumtürk dünyasının maraqlarına adekvat olmayan bir qərarın qəbul olunmasına səbəb olub. Qazaxstanın Kiprdə öz səfirliyinin təsis edilməsi ilə bağlı mövqeyi rəsmi Ankara üçün xəbərdaredici siqnal olmalıydı. Ardınca 2024-c ilin dekabrında Özbəkistanın İtaliyada Kipr səfirliyinin təsisi, nəhayət, Türkmənistanın bu ilin martında yenə İtaliyada Kipr səfirliyinin açılması ilə bağlı mövqeyi göstərir ki, Səmərqəndəki məlum sammitə qədər adıçəkilən dövlətlər Kiprin tanınması ilə bağlı addımlarını atıblar.

Səmərqənddəki sammitdə Mərkəzi Asiya respublikalarının prezidentlərinin, habelə Aİ-dən onun sədri Ursula fon der Leyen, Antonio Koştanın iştirakı göstərir ki, razılıqlar ən yüksək dairələrdə əldə olunub. Bəlli qətnamələrin Mərkəzi Asiya respublikaları tərəfindən tanınması rəsmi Ankaranın Şimali Kipr Turk Cumhuriyyətinin beynəlxalq birlik tərəfindən tanınması siyasətinə ciddi xələl gətirməklə yanaşı, TDƏT-nın gələcək perspektivləri ilə bağlı məsələlər ətrafında fikir ayrılıqlarının yaranmasına rəvac verə bilər. Bəllidir ki, ümumərəb birliyinin maraqlarından çıxış edən Ərəb Dövlətlərinin Liqasına 22 dövlət daxildir, lakin bəlli Liqa ərəb dünyasını təhdid edən qlobal problemlərə münasibətdə ümumərəb birliyini təcəssum edən mövqelərdən əksər hallarda çıxış edə bilməmiş, bəlli dövlətlərin siyasi istibleşmentləri ümumərəb maraqlarını kənara qoyaraq bir sıra hallarda öz dövləti maraqlarının qorunmasının "qayğısına"qalmışlar, nəticə etibarı ilə yarım əsrdən çoxdur ki, Fələstin problemi öz həllini tapmır, Liviya, İraq, Suriyadakı bəlli rejimlər Qərbdə qlobalist dairələrin qəzəbinə gəldiklərindən bəlli rəngli və ya geosiyasi inqilablar yolu ilə (Ərəb baharı) hakimiyyətdən uzaqlaşdırılmışlar və ƏDL bu zaman amorf təşkilat təəssüratı doğurub”.

Cavid